İYOT EKSİKLİĞİNİN 15 BELİRTİSİ

İyot; insan vücudu tarafından üretilemediği için dışarıdan besin yolu ile alınabilen, tiroid bezi tarafından kullanılan bir elementtir. İyot, tiroid hormonlarının yapımı için gerekli olduğundan büyüme, vücudun enerjiyi kullanma biçimi, beyin ve kemik gelişimi için önemlidir. Günlük alınması gereken iyot miktarı, yaşa ve metabolizmanın ihtiyaç durumuna göre değişmektedir. Deniz ürünleri iyi bir iyot kaynağı olmakla birlikte yumurta, et ve süt ürünleri de iyot içermektedir.

İyot eksikliği, vücut yeterli miktarda iyot alamadığında ortaya çıkan bir durum olarak tanımlanır. Boyunda şişme, kilo alma, genişlemiş tiroid ve hipotiroidizm belirtileriyle görülen iyot eksikliği genellikle beslenme kaynaklı olarak görülür. İyot içeren besinler tüketerek, iyotlu tuz kullanarak ya da iyot takviyeleri ile bu eksiklik giderilebilmektedir.

İyot Nedir?

İyot; tiroid hormonları olan tiroksin (T4) ve triiyodotironin’in (T3) önemli bir bileşeni olup, vücut tarafından üretilmeyen, besin yolu ile alınabilen yararlı bir elementtir. Sadece iyot içeren ya da iyot ilave edilmiş besinler yoluyla ağızdan alınabilmektedir. İyodun yarı ömrü normalde 10 saat kadardır, iyot eksikliği durumlarında bu süre uzar. Sağlıklı bir erişkinin vücudunda, %70-80’i tiroid bezinde depolanmış vaziyette yaklaşık 15- 20 mg iyot bulunur.

İyot, gıdalarda bulunan ve tiroid hormonlarının üretilmesi için önemli bir mineraldir. Vücut kendi kendine iyot üretemediği için bunu besinlerden alması gerekir. İyot, özellikle deniz suyunda doğal olarak bulunabilir. Karides, deniz yosunu ya da diğer deniz ürünlerinde iyot oranı yüksek olmaktadır. Bunun yanında iyot günlük takviye olarak da alınabilir.

İyot Vücutta Ne Yapar?

İyot; tiroid hormonu üretiminde, fetüsün ve yenidoğan bebeğin gelişiminde temel bir unsurdur ve yaşamın tüm evrelerinde sağlık açısından vazgeçilmez bir besin kaynağıdır. İyot, tiroksin (T4) ve triiyodotironin (T3) adı verilen tiroid hormonlarının üretimindeki anahtar bileşendir. Tiroid hormonları; vücudun enerjiyi optimum şekilde kullanmasına, gerekli ısıda kalmasına ve beynin, kalbin, kasların ve diğer organların gerektiği gibi çalışmasında önemlidir. Tiroid hormonları ve dolayısıyla iyot; fetüsün büyümesi, kemiklerin olgunlaşması ve beyin gelişimi açısından zorunludur. Dünya Sağlık Örgütü’ne (DSÖ) göre yetersiz iyot alımı, zekâ geriliğinin önlenebilir en yaygın nedenidir.

Günlük İyot İhtiyacı Ne Kadardır?

Günlük alınması gereken iyot miktarı, yaşa ve ihtiyaç durumuna göre değişebilmektedir. Günde ortalama olarak 150 mikrogram iyot alınması gerekir. Hamilelerde bu durum günde 250 mikrograma kadar çıkabilir. Bununla birlikte, Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) belirlediği rakamlar şunlardır:

• Bebekler ve küçük çocuklar (0-59 ay): 90 mikrogram/gün

• Çocuklar (6-12 yaş): 120 mikrogram/gün

• Ergenler (>12 yaş): 150 mikrogram/gün

• Yetişkinler: 150 mikrogram/gün

• Gebeler ve emziren kadınlar: 250 mikrogram/gün

İyot Eksikliği Nedir?

İyot eksikliği, günlük olarak alınması gereken iyot miktarının 10 mikrogramın altına düştüğünde tiroid hastalıklarının yaşanmasıyla beraber görülen bir durumdur. Tiroid bezinin düzgün çalışması için ihtiyaç duyulan iyot miktarından yoksun olduğunda ortaya çıkar. Hipotirodizmin görülmesine neden olan iyot eksikliğinin en önemli belirtisi guatr hastalığı olarak bilinir.

Tiroid hormonları vücudun enerjiyi kullanmasına, sıcak kalmasına ve organların doğru çalışmasında önemli rol oynar. Hamilelik döneminde bebeğin uygun kemik ve beyin gelişimi için tiroid hormonlarına ihtiyacı vardır. Bu yüzden hamilelik sırasında iyot eksikliği ciddi komplikasyonlara neden olabilir.

İyot Eksikliği Neden Olur?

İyot, vücuda besinler aracılığıyla yeterli miktarda iyot alınmadığı için ortaya çıkar. Özellikle iyot açısından fakir olan topraklardan beslenen kişilerde iyot eksikliği görülür. Türkiye’de Karadeniz bölgesi iyot içeriği konusunda fakir topraklar arasında yer alır. Sudan uzak veya yüksek rakımlı bölgelerde yaşayan insanlar deniz ürünleri veya süt ürünleri yoluyla yeterli miktarda iyot alamayabilir. Ayrıca dünyanın bazı bölgelerinde sofra tuzuna iyot eklenmediğinden de iyot eksikliği yaşanabilir.

İyot eksikliğine neden faktörler şunlardır:

1. Beslenme: İyot vücuda besin yoluyla alındığından beslenme şekilleri iyot eksikliğine neden olabilir. Bu yüzden iyotu takviye ya da sofra tuzu olarak vücuda almak gerekebilir.

2. Toprak ve su koşulları: Karadeniz gibi bazı bölgelerin toprak ve su kaynakları iyot yönünden fakir olabilmektedir. Bu durum, bitkilerin ve deniz ürünlerinin iyot eksikliğine yol açmasına neden olabilir. Bu ürünlerle beslenen kişilerde de iyot eksikliği görülebilir.

3. Besin tercihleri: İyot açısından zengin olan deniz ürünleri tüketilmediğinde ya da iyotlu rafine deniz tuzu kullanılmadığı durumlarda iyot eksikliği görülebilir.

4. Tiroid problemleri: Tiroid hormonlarının çalışmasında kullanılan iyot vücutta yetersiz olduğunda çeşitli sağlık sorunlarına neden olur.

5. Gebelik ve emzirme: Gebelik ve emzirme dönemlerinde bebeğin gelişimi için vücutta iyot ihtiyacı artar. Bu nedenle hamileler ve emziren kadınlar iyot eksikliği riski altında bulunur.

6. Lityum içeren ilaç kullanımı

7. Çeşitli kimyasal maddeler

8. Çeşitli bakteriler

İyot Eksikliğinin Zararları Nelerdir?

İyot eksikliği durumunda, öncelikle tiroid hormon sentezi azalır ve tiroid bezinde büyüme meydana gelir. Tiroid hormonu vücutta tüm metabolik faaliyetler için gerekli olduğu için aşırı iyot eksikliğine bağlı tiroid bezi yavaşlaması ciddi sonuçlara sebebiyet verebilir. 

İyot eksikliği özellikle gebe ve yenidoğan döneminde çok büyük önem arz etmektedir. Gebelik döneminde ciddi iyot eksikliğinin neden olduğu en ağır hastalık, fiziksel ve zihinsel büyümeyi engelleyen “kretinizm”dir. Ancak gebelik döneminde annedeki hafif-orta derecede iyot eksikliği bile çocuklarda düşük zekâya yol açabilir. Bu nedenle Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği gibi dünyadaki birçok dernek, tüm gebe ve emziren kadınların, iyotlu tuz kullanmasını ve buna ek olarak günde en az 100-150 mikrogram iyot içeren bir iyot takviyesi almasını önermektedir.

İyot Eksikliği Belirtileri Nelerdir?

İyot eksikliğinin ana belirtisi vücudun iyot seviyesi azaldığında ve tiroid bezin tiroid hormonu üretemediğinde ortaya çıkan “hipotiroidizm”dir. Bu duruma “az aktif tiroid” de denebilir. Metabolizmanın yavaşlamasına neden olarak yorgunluğa, kilo almaya ve soğuğa dayanamamaya neden olur.

1. Guatr ve nodül oluşumu: Boynun önündeki şişlik veya guatr, iyot eksikliğinin ilk, en önemli ve en yaygın belirtisidir. Tiroid bezi, iyot eksikliği nedeniyle tiroid hormonlarını üretmekte zorlandığında bu tablo ortaya çıkar. Dünyada iyot eksikliği, guatr ve nodül oluşumunun en sık nedenidir. Önlenebilir bir neden olması çok önemlidir. Bir toplumdaki iyot eksikliği düzeltildikçe guatr sıklığı azalmaktadır.

2. Saçlarda seyrekleşme, saç dökülmesi ve cilt kuruluğu: İyot, saç ve cilt hücrelerinin yeniden oluşmasına katkıda bulunduğu için eksikliği durumunda saç dökülmesi ve cilt kuruluğu oluşabilir.

3. Adet düzensizliği: Tiroid hormonları kadınlarda adet döngüsünün düzenlenmesini etkilediğinden iyot eksikliği olan kadınlarda bu dönem ağır veya düzensiz geçebilir.

4. Halsizlik ve yorgunluk

5. Kilo alma

6. Konsantre olmada güçlük, odaklanma sorunları

7. Depresyon

8. Boğulma hissi

9. Unutkanlık, hafıza sorunları

10. Baş ağrısı

11. Ciltte soğukluk ve üşüme, soğuğa dayanamama

12. Kalp atışında değişiklik

13. Hiperlipidemi

14. Tükürük üretiminde azalma, ağız kuruluğu ve yutma güçlüğü

15. Ses kısıklığı

İyot Eksikliğinde Görülen Hastalıklar Nelerdir?

İyot eksikliği; tiroid problemleri, guatr (tiroid bezinin büyümesi), zekâ geriliği ve diğer birtakım sağlık sorunlarına neden olabilir. Bu sebeple, dengeli ve sağlıklı bir beslenme alışkanlığına sahip olmak ve gerektiğinde iyot takviyeleri kullanmak önemli olmaktadır.

İyot eksikliğinde görülebilecek hastalıklar şunlardır:

1. Adet düzensizliği

2. Fibrokistik meme hastalığı

3. Kabızlık

4. Odaklanma ve hafıza sorunları

5. Hiperaktivite

6. Kaslarda güçsüzlük

7. Damar sertliği

8. Düşük doğurganlık hızı

9. Kilo vermede güçlük

10. Saç dökülmesi

11. Tükürük üretiminde azalma ve ağız kuruluğu

12. Hafıza sorunları

13. Geçmeyen kas ağrıları

14. Meme kanseri

15. Tiroid kanseri

İyot Fazlalılığının Zararları Nelerdir?

İyot takviyesi çok önemli olmakla beraber aşırı iyot alımından da aynı oranda kaçınmak gereklidir:

1.       Brezilya, Şili, Japonya, Fildişi Sahili gibi bazı ülkelerde iyot fazlalığının da tiroid hormonlarının sentez ve salgılanmasının azalmasına yol açması nedeni ile “guatrojenik etki” gösterdiği bilinmektedir.  

2.       Özellikle hipertiroidi denilen tiroid bezinin hızlı çalıştığı durumlarda, hormon yapımının daha da hızlanmaması için hekim tarafından tedavi süresince iyot alımı kesilebilir.

3.       Bazen aşırı dozda iyot alımı, tiroid nodülleri olan hastaların nodüllerinin aktifleşerek fazla hormon salgılanmasına da neden olabilir.

İyot Hangi Besinlerde Bulunur?

İyot, vücut tarafından üretilemeyen bir element olduğu için dışarıdan alınması gerekmektedir:

1.       Deniz ürünleri (Morina, mezgit, ton balığı gibi balıklar, esmer su yosunu, kırmızı deniz otu ve nori dahil su yosunları, karides gibi kabuklu deniz ürünleri, vb.): İyi birer iyot kaynağıdır. Çünkü okyanuslar iyot açısından zengindir. Ancak ülkemiz için pahalı ve kısıtlı bir kaynaktır.

2. Yumurta, et ve süt ürünleri (İnek sütü, peynir, yoğurt, dondurulmuş yoğurt, vb.): Çoğu deniz ürününe göre iyot içeriği daha düşük olmakla birlikte iyot miktarı bakımından yumurta, et ve süt ürünleri de bitkisel gıdaların çoğundan daha zengindir.

3. İyotlu rafine tuzu: Asıl kaynaktır. Aksi doktor tarafından belirtilmedikçe mutlaka iyotlu rafine tuzu kullanılmalıdır. “Kaya” tuzu, “Himalaya” tuzu veya “gourmet” tuzu gibi tuzlar önerilmemektedir.

4. İyotlu bebek mamaları ve ek gıdaları: Ek gıdaya başlama dönemindeki bebeklerde yeterli iyot alımını sağlamak için, evde yapılan ve piyasada satılan mamaların ve ek gıdaların mutlaka iyot içermesine dikkat edilmelidir.

5.       Kabak, sarımsak, şalgam, ıspanak gibi bazı sebzeler

6.       Çilek gibi bazı meyveler

7.       Soya sütü ve soya sosu

İyot Eksikliği Nasıl Teşhis Edilir?

1.       Fizik muayene: Uzman hekim fizik muayene esnasında tiroid bezinde gözle görülür bir büyüme, guatra rastlarsa iyot eksikliği teşhisi koyabilir.

2.       Tiroid ultrasonu (USG): Bunun yanı sıra tiroid bezini görüntülemek için tiroid ultrasonu (USG) isteyebilir.

3.       Tiroid fonksiyon testi (TFT): Ayrıca tiroid kan testi de yapılarak düşük tiroid hormonu (T3 ve T4) seviyeleri ya da yüksek tiroid stimulan hormon (TSH) seviyeleri ortaya çıkarılır. Ayrıca kan testinde tiroglobulin ölçümü de yapılır.

4.       Topuk tarama testi: Tüm yenidoğan bebekler topuk tarama testiyle hipotiroidizm açısından kontrol edilir.

5.       İdrarda iyot konsantrasyonu ölçümü: İdrarda iyot konsantrasyonu normal değeri: 100-199 mikrogram/litre olup, bu seviye vücuttaki iyot miktarının yeterli olduğuna işaret eder. İdrarda iyot konsantrasyonu 50-99 mikrogram/litre arası hafif düzeyde iyot eksikliği, 20-49 mikrogram/litre arası orta düzeyde iyot eksikliği ve <20 mikrogram/litre ise ciddi düzeyde iyot eksiliği anlamını taşır. Tam tersine vücutta iyot fazlalığını gösterir şekilde, idrarda iyot konsantrasyonu ölçümü 200-299 mikrogram/litre arası ihtiyacın üzerinde iyot ve >300 mikrogram/litre ise çok yüksek iyot miktarının göstergesidir.

İyot Eksikliği Nasıl Giderilir?

1.       İyottan zengin gıdalarla beslenmek: İyot eksikliğini gidermenin en iyi yolu iyot içeren besinleri içeren bir beslenme şekline geçmek olacaktır.

2.       İyotlu rafine tuzu kullanmak: Kaya tuzu, Himalaya tuzu, gourmet tuzu gibi tuzlardan kaçınmak gerekir.

3.       İyot takviyesi kullanmak: Gerektiğinde uzman hekim önerisi ile ilaç takviyesi olarak da alınabilir.

İyot Eksikliği ile İlgili Sıkça Sorulan Sorular

1.       “Hangi tuz kullanılmalıdır?”

Yeterli iyot alımı bebeklikten itibaren tüm toplumun özellikle zihinsel ve fiziksel gelişimi için hayati önem taşır.

1997-1999 yılları arasında Türkiye’de iyot eksikliği taraması için yapılan çok merkezli bir bilimsel çalışmanın sonuçları, Türkiye’deki iyot eksikliğinin boyutlarını ortaya koymuştur. Bu sonuçlardan sonra, ülkemizde tüm sofra tuzlarının zorunlu olarak iyotlanması için gerekli yasal düzenlemeler Temmuz 1999’da tamamlanmış ve 2000’li yıllardan itibaren iyotlu tuz kullanımı yaygınlaştırılmıştır.

Sofra tuzlarının zorunlu olarak iyotlanması ile iyot eksikliği problemi şehir merkezlerinde önemli ölçüde çözülmüştür; ancak bu problemin özellikle kırsalda devam ettiği düşünülmektedir. Rafine edilmeyen, içeriği net olarak bilinmeyen veya diğer katkı maddelerinin doğal veya yapay olarak eklendiği kaya tuzu, Himalaya tuzu, gurme tuzu gibi tuzların kullanılması önerilmemektedir. Aksi doktor tarafından belirtilmedikçe mutlaka iyotlu rafine tuzu kullanılmalıdır.

Sonuç olarak, Türkiye’de tüm insanlar iyotlu rafine tuzu kullanmalıdır. Özellikle sıklıkla görülen Hashimoto hastalığı, nodüllü tiroid hastalığı ve hipotiroidi hastaları da bu genellemenin içindedir. Yalnızca tiroid bezinin hızlı çalışması (hipertiroidi) veya iltihabi atağı ile seyreden bazı tiroid bezi hastalıklarında iyot alımı doktorlar tarafından kısıtlanabilir.

2.       “Yemeğe tuz ne zaman eklenmelidir?”

Yemeğe iyotlu tuz atmak istiyorsanız piştikten sonra serpmek daha doğru bir yöntem olacaktır. Ayrıca sıcak ve pişirmenin etkisiyle beraber iyot oranı düşebileceğinden, besinleri fazla kaynatmak ya da kızartmak da doğru değildir.

3.       “Hamilelerde ve emzirenlerde iyot kullanımı nasıl olmalıdır?”

Toplum taraması için gebelerde de rastgele idrar örneğinde iyot konsantrasyonu ölçümü önerilmekle birlikte, bireysel olarak tek ölçümler anlamlı değildir. Ülkemizde gebelerde yapılan çalışmalar son zamanlara kadar sınırlı sayıda ve sınırlı gebe ile olsa da ülkemizin birçok bölgesinde iyot sınırda yeterli olmasına rağmen, gebelerde hâlâ ciddi oranda eksiklik mevcuttur. Oysa ki gebelerin yeterli iyot desteği aldığından emin olunması gereklidir. Ülkemizde gebeler arasında yapılan çalışmalarda, iyotlu tuz kullanmalarına rağmen gebelerin önemli bir kısmında iyot eksikliği saptanmıştır. Gebelikte ve süt verirken hangi iyot takviyelerine ihtiyaç duyabileceğini, gerekirse idrarda iyot konsantrasyonuna bakılarak, hekiminiz ile görüşülerek karar verilmelidir.

4.       “Gebelikte iyot eksikliği nelere neden olabilir?”

Gebelik sırasında iyot eksikliği bebeğin gelişimi ve doğumu üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir:

a.       Düşük ve ölü doğum: Gebelik sırasında ciddi iyot eksikliği ani düşüğe veya ölü doğuma yol açabilir.

b.      Kretinizm ve zekâ geriliği: Zekâ geriliğinin ciddi ve geri dönüşsüz bir tipi olan “kretinizm” gibi doğumsal anormalliklere de neden olabilir.

5.       “İyot eksikliği olduğumuzu nasıl anlarız?”

Kilo vermede güçlük çekme, hiperlipidemi, hafıza sorunları, yorgunluk ve cilt kuruluğu görüldüğü durumlarda vücutta iyot eksikliği olabilir anlamına gelir.